Tác giả Ruchir Sharma – chủ tịch của Rockefeller International. Cuốn sách mới nhất của ông là “Điều gì đã sai với chủ nghĩa tư bản”
Các cuộc biểu tình đang làm rung chuyển Jakarta đã đặt ra câu hỏi: tại sao một ngôi sao kinh tế từng sáng rực lại rơi khỏi bầu trời? Nhưng không chỉ Indonesia. Đông Nam Á (gồm Thái Lan, Malaysia, Philippines và Việt Nam) hiện đang là một vùng đất của nhiều ngôi sao mờ dần.
Từng là nơi có những nền kinh tế tăng trưởng nhanh nhất thế giới, gần đây khu vực này lại trở thành nơi chứng kiến kỳ vọng tăng trưởng suy giảm nhanh nhất. Trong thập kỷ từ năm 2010, thị trường chứng khoán Đông Nam Á mang lại mức lợi nhuận tốt nhất trong khối mới nổi; nhưng chỉ trong năm qua, chúng lại có hiệu suất tệ nhất, kém cả thị trường mới nổi lẫn phát triển.
Cú sốc lớn nhất đến từ tác động của Trung Quốc. Khi các nhà sản xuất toàn cầu bắt đầu chuyển một phần sản xuất khỏi Trung Quốc, do lo ngại căng thẳng địa chính trị với phương Tây, sự can thiệp ngày càng lớn của nhà nước và chi phí tăng cao, Đông Nam Á từng được kỳ vọng sẽ hưởng lợi nhiều nhất. Nhiều quốc gia trong khu vực vốn đã có nền tảng sản xuất mạnh để phát triển thêm.
Tuy nhiên, dòng vốn đầu tư đó đã không hiện thực hóa đáng kể. Thay vào đó, Trung Quốc bắt đầu xuất khẩu lượng sản xuất dư thừa sang Đông Nam Á nhiều hơn bất kỳ khu vực nào khác khiến các quốc gia này khó giữ được thị phần ngay cả tại thị trường nội địa. Trong 12 tháng qua, thặng dư thương mại của Trung Quốc với Mỹ sụt giảm mạnh. Nhưng gần như đồng thời, thặng dư với Đông Nam Á lại tăng lên gần tương ứng từng đô la.
Quốc gia chống chọi tốt nhất là Việt Nam. Để đối phó với tình trạng Trung Quốc bán phá giá và sức ép từ thuế quan Mỹ, Việt Nam đã thúc đẩy cải cách trong nước nhằm tăng cường đầu tư tư nhân và tinh gọn doanh nghiệp nhà nước. Tiếp đến là Malaysia, nơi đã có những bước đi nhất định để tận dụng lợi thế, đặc biệt trong lĩnh vực trung tâm dữ liệu. Trong khi đó, Thái Lan, chìm trong hỗn loạn chính trị, hầu như không làm gì để bảo vệ nền sản xuất vốn từng ổn định. Còn Indonesia, dưới thời Tổng thống Prabowo Subianto, lại rơi vào trạng thái phủ nhận thực tế.
Không bất ngờ: Nơi nào phản ứng tốt hơn thì kết quả cũng tốt hơn. Việt Nam là thị trường chứng khoán Đông Nam Á duy nhất vẫn tăng trưởng mạnh; còn Indonesia lại giảm mạnh nhất.
Cú sốc giảm phát từ Trung Quốc đang làm suy yếu toàn khu vực sản xuất, đặc biệt tại Indonesia, khiến người lao động đô thị phải quay về nông thôn. Tiêu dùng suy yếu. Doanh số ô tô đã giảm mạnh trong thập kỷ qua và hiện thấp hơn cả Malaysia, quốc gia chỉ có dân số bằng một phần tám. Đầu tư và xây dựng tăng trưởng chậm, khiến tiêu thụ xi măng giảm. Các biện pháp mà Prabowo đưa ra thậm chí còn làm tình hình tồi tệ hơn.
Ông nói đến việc nâng tốc độ tăng trưởng của Indonesia lên 8%, mức mà hiếm có nền kinh tế nào ngoài “phép màu xuất khẩu châu Á” đạt được, và cũng không còn quốc gia nào duy trì kể từ những năm 2000. Thay vì đầu tư tạo ra việc làm chất lượng trong nhà máy, ông lại đẩy mạnh các chương trình phúc lợi, bao gồm hỗ trợ hợp tác xã nông thôn tự cung tự cấp, điều này càng khuyến khích quá trình phi công nghiệp hóa.
Dòng tư tưởng mang màu sắc “lý tưởng hóa nông nghiệp thế kỷ 18” này chỉ củng cố thêm hình ảnh một lãnh đạo xa rời thực tế. Trong chuyến đi Jakarta gần đây, nhiều người trong giới chính trị lâu năm nói rằng Prabowo bị bao quanh bởi những kẻ “nói cho ông nghe điều ông muốn nghe”. Quý trước, họ công bố tăng trưởng GDP 5,12% con số khó tin xét theo tình trạng yếu kém của tiêu dùng và đầu tư. Theo nguồn tin của tôi, con số này được chọn vì các chữ số cộng lại bằng số 8, trùng với số hiệu quân sự mà ông từng mang: 08.
Trước đây, Bắc Kinh là “bậc thầy” trong việc dàn dựng số liệu, báo cáo tăng trưởng gần như chính xác mức mục tiêu 5% mỗi quý. Gần đây, Jakarta đã giành lấy “danh hiệu” đáng ngờ này, công bố mức tăng trưởng GDP ít biến động nhất thế giới.
Câu hỏi đặt ra cho Đông Nam Á hiện nay là: Làm sao phát triển trong bối cảnh con đường tạo việc làm số đông duy nhất từng được kiểm chứng, sản xuất công nghiệp đang thu hẹp do tự động hóa nhà máy. Ngay cả trước năm ngoái, nhiều quốc gia Đông Nam Á cũng chưa nỗ lực đủ để tiến lên nấc thang phát triển cao hơn với những mặt hàng xuất khẩu công nghệ hơn. Hệ quả là năng suất lao động trong khu vực đã suy giảm trong thập kỷ này.
Một số ít quốc gia vẫn có thế mạnh, như cảng biển thuận lợi trên các tuyến thương mại nhộn nhịp và lực lượng lao động có tay nghề, để thành công trong sản xuất. Các quốc gia khác cần tìm con đường mới: thích ứng và áp dụng đổi mới số để tạo thêm việc làm trong ngành dịch vụ. Khi giá hàng hóa bùng nổ, hãy tận dụng dòng tiền này để đa dạng hóa sang các ngành mới. Trên hết, cần kiên trì cải cách, cắt giảm quy định và hạn chế sự can thiệp của nhà nước. Thách thức phát triển ngày càng lớn, nhưng chính vì vậy mà việc đi theo “con đường Prabowo” giả vờ như khó khăn không tồn tại lại càng nguy hiểm.
(Financial Times)
